Odkryli posadzkę dawnej, żydowskiej fabryki w centrum Rybnika. Zostanie zachowana i wyeksponowana

Odkrycia dokonano podczas tworzenia parku rzeźby przy Galerii Rzeczna. Ma tam bowiem powstać miejsce, gdzie będą prezentowane rzeźby. Jako pierwsze miało się tam pojawić dzieło Adolfa Ryszki, rzeźbiarza urodzonego w Rybniku-Popielowie. Park powinien powstać na wiosnę, ale prace zostały wstrzymane – właśnie z powodu odsłoniętej posadzki.

Rzeźnia czy fabryka?

Z początku nie wiadomo do końca było, co tworzyły stare cegły. Zachodziło podejrzenie, że to pozostałości po stającej tam kiedyś rzeźni. Sprawą zainteresowała się Małgorzata Płoszaj, pasjonatka historii i badaczka rybnickich Żydów. Tak się bowiem składa, że rybniczanka jest w trakcie pisania drugiej książki, w którym poświęci cały rozdział o rodzinie Pragerów, którzy mieli fabrykę tekstylną.

Próbowałam ustalić, w którym dokładnie miejscu ona stała. W tym celu pojechałam do archiwum w Raciborzu. Sfotografowałam gigabajty zdjęć. Zaczęłam je przeglądać i analizować. Późnym wieczorem już wiedziałam mniej więcej, gdzie znajdowały się budynki. Skontaktowałam się z Niną Gibą (kierowniczką Galerii Rzeczna) i powiedziałam jej, że „stoicie w miejscu dawnej fabryki Pragerów”. Ona z kolei odpowiedziała, że właśnie przy galerii wykopano jakieś stare cegły – wspomina Małgorzata Płoszaj.

Nie zwlekając, pojechała więc do centrum miasta. Zrobiła kilka zdjęć. Mimo to rybniczanka miała obawy, czy cegły nie należały jednak do dawnej miejskiej, nieżydowskiej rzeźni.

Brałam to pod uwagę, bo był tam dodatkowy kanał wodny, który wpadał do Nacyny – dokładnie przed mostkiem już na raciborskiej. Rzeźnia była na jakby mini-wyspie. Jeszcze raz przejrzałam mapy i byłam jednak na 90% pewna, że to pozostałość po Pragerach. Utwierdził mnie w tym przekonaniu mój kolega Szymon. On zna się na nakładaniu map. Ewidentnie wyszło, że posadzka pochodzi z fabryki – mówi nam Małgorzata Płoszaj.

Fabryka – od rozmachu do upadku

Zakład tekstylny nazywany był fabryką „modrych druków”. Jak pisze na swojej stronie szufladamalgosi.pl Małgorzata Płoszaj, założył ją w XIX wieku Mortiz Prager.

Jeden z jego wnuków był później właścicielem Domu Towarowego na Rynku. Produkująca tekstylia fabryka należała, obok browaru Müllera i garbarni Haasów, do tych większych zakładów działających w Rybniku. Wszystkie te przedsiębiorstwa miały wysokie kominy, stąd też na panoramicznych fotografiach miasta widać ich sporo. Wiedziałam, że potomkowie Moritza wyjechali z Rybnika na początku lat 20., i że potem przez jakiś czas nadal zakład funkcjonował pod polskim zarządem, ale nigdy się mu dokładnie nie przyglądałam – czytamy.

Zakład dobrze prosperował pod zarządami rodziny. Firma dawała reklamy, miała filie w niemieckich miastach i zatrudniała 120 pracowników. Pragerowie sprzedali jednak swój biznes i na początku lat 20. ubiegłego wieku wyjechali z Rybnika. Fabrykę przejęły Polskie Zakłady Tekstylne, ale i one upadły. Tu pojawia się postać Rudolfa Straussa – Żyda niemieckiego pochodzenia. W tamtych czasach „wykręcił” niezłą aferę. Otworzył bowiem w miejscu zakładu garbarnię o nazwie „Górnośląska Fabryka Skór”.

Strauss swoją fabrykę prowadził z rozmachem. Jej załoga w 1937 liczyła 90 robotników, do tego dochodziła administracja, czyli choćby prawa ręka właściciela – Zachariasz Kirchstein. Na nieruchomości składały się zabudowania fabryki wraz z maszynami, lokal biurowy, dom mieszkalny, place i łąki. Przedsiębiorca handlował z firmami ze Śląska oraz z zagranicy. Jedną z ich była np. znana Bata. Myślę, że w pewnym momencie doszło do przeinwestowania, kredyt gonił kredyt, nagle pojawiły się braki i nie było z czego płacić podatków, ówczesnych „zusów”. Plajta w najczystszej postaci, a może z góry ukartowane bankructwo. Rudi (zawsze jakoś tych swoich bohaterów jednak lubię i nazywam familiarnie, nawet gdy są oszustami) jeszcze się na pewno jakiś czas łudził, że to ogarnie. Tu pociulał, tam pocyganił, robotnikom obiecał, że w następnym miesiącu będą pełne wypłaty i pchał ten skórzany wózek. Aż się pętla tak zacisnęła, że uznał, iż należy wycyndalać z Rybnika. Przedtem posprzedawał na pniu to, co można było. Choćby kilka wagonów skór, które dostał od firmy Schenker z Zebrzydowic. Pobrał zaliczki na towary i z gotówką w wysokości 300.000 zł zwyczajnie z Rybnika uciekł latem 1937 r., przedtem wystarawszy się o przedłużenie paszportu – pisze Małgorzata Płoszaj.

Wybuchła afera. Pracownicy dopiero po czasie dowiedzieli, co się stało. Rozpoczęli strajk, chcieli uratować 1200 sztuk skór, by zrekompensować niewypłacone pensje. Na miejscu pojawiła się policja, by strzec majątku. Z kolei za Straussem wystawiono list gończy.

Zaczęły się zgłaszać poszkodowane przez oszusta firmy. Łączną kwotę zobowiązań wyliczono na ponad 1.500.000 zł! Czyli całkiem sporo. Choć wartość nieruchomości oszacowano na 200.000 zł, to ciążyła na nich hipoteka w wysokości 120.000 zł. Strauss zaciągnął kredyt w chorzowskiej KKO (Komunalnej Kasy Oszczędnościowej) i roszczenia tego banku musiały być zaspokojone w pierwszej kolejności. Następny w kolejce po kasę był jego dawny wspólnik niemiecki Żyd Kellerman, któremu prawdopodobnie nie zapłacił całości ceny sprzedaży udziałów, co wynosiło 80.000 zł. Już tylko te dwie kwoty stanowiły wartość pozostawionego przez Straussa majątku – informuje na swojej stronie Małgorzata Płoszaj.

Straussa aresztowano w Czechosłowacji. Tamtejsze władze przekazały go w ręce polskiego wymiaru sprawiedliwości. Proces rozpoczął się w 1938 roku, w rybnickim sądzie. Proces zakończył się 14 lutego 1939 roku, ale nie wiadomo jaki był wyrok.

Warto wyeksponować znalezisko. Co na to miasto?

Małgorzata Płoszaj zaapelowała do władz miasta, by zachować starą cegłę i ją wyeksponować.

Skoro tam ma być park, to przecież można pozostawić ten fragment cegły i poinformować mieszkańców, co stało przy galerii do drugiej połowy XIX wieku. Ten skrawek mógłby tak pozostać przy niewielkim koszcie. Przecież już na parkingu wielopoziomowy jest tablica upamiętniająca Abrahama Pragera – przekonuje.

Co na to miasto? Jak dowiadujemy się w biurze prasowym, tuż po odkryciu posadzki wstrzymano prace. Z kolei wczoraj (10 lutego) zapadła decyzja konserwatora zabytków – znalezisko zostanie zachowane i wyeksponowane. Urzędnicy zastanawiają się teraz w jaki sposób to się stanie.