NIK: drogi węgiel to ryzyko wzrostu cen energii i spadku konkurencyjności gospodarki

NIK skontrolowała zaopatrzenie producentów energii w węgiel kamienny w latach 2017 – 2018, ale z uwzględniem okresu 2019 – 2020 z punktu widzenia ekonomicznego uzasadnienia oraz wpływu na poziom cen energii elektrycznej. Kontrolą objęto producentów energii elektrycznej należących do pięciu głównych grup energetycznych (PGE, ENEA, Tauron, ENERGA i PGNiG Termika), w tym siedem ich elektrowni, wytwarzających około połowy krajowej produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego.

Izba wskazuje, że polskie elektrownie, elektrociepłownie i ciepłownie, które tworzą tzw. energetykę zawodową zużywają ok. 60 % węgla kamiennego. Zakup węgla kamiennego stanowi ok. 40% kosztów tego sektora, a jego optymalna jakość i cena przekłada się na cenę energii elektrycznej oraz na konkurencyjność polskiej gospodarki.

Ceny węgla a ceny prądu - ważniejsze ustalenia kontroli NIK

NIK podkreśla, że handel węglem energetycznym zdominowany był przez umowy dwustronne zawierane pomiędzy głównymi jego krajowymi producentami: Polska Grupa Górnicza S.A. (PGG), Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A. (LWB), Tauron Wydobycie S.A. (TWD), a powiązanymi z nimi kapitałowo - spółkami należącymi do największych grup energetycznych: PGE, ENEA, Tauron, ENERGA i PGNiG Termika.

Węgiel tych trzech krajowych dostawców (PGG, LWB, TWB) zaspokajał w 2017 r. 86%, a w 2018 r. 77% zapotrzebowania na paliwo kontrolowanych producentów energii. Okresowe braki w latach 2017-2018 oraz pogorszenie się jakości krajowego węgla skutkowały zakupami węgla z importu. I tak, do siedmiu skontrolowanych producentów energii w 2017 r. dostarczono łącznie 17,0 mln ton węgla, z czego tylko 100 tys. ton węgla pochodziło z importu (0,7%), a w 2018 r. dostarczono łącznie 18,6 mln ton, z czego 1 mln ton węgla importowanego (5,5%).

W opinii Izby ceny węgla kupowanego od głównych krajowych producentów na potrzeby kontrolowanych wytwórców energii były w latach 2017-2018 zazwyczaj konkurencyjne w stosunku do cen pozostałych dostawców, w tym węgla z importu. Obrazuje to poniższa tabela (ceny w przeliczeniu na 1 GJ energii zawartej w węglu z danego źródła, kupowanego przez kontrolowanych producentów energii).

„Kupowany węgiel energetyczny pochodził głównie ze źródeł krajowych, a jego import w latach 2017-2018 stanowił jedynie 3% dostaw. Pomimo ówczesnych, wyższych cen węgla importowanego od krajowego, zakupy te należy uznać za uzasadnione, gdyż służyły uzupełnieniu jego deficytów na rynku lub poprawie jakości spalanego paliwa.”

Pogorszenie sytuacji ekonomicznej producentów energii

Należy zauważyć, że w kontrolowanym okresie sytuacja ekonomiczna większości producentów energii zaczęła się pogarszać. Na obniżenie wyników finansowych istotny wpływ miały odpisy aktualizacyjne wartości aktywów trwałych spółek energetycznych. Kształtowanie się wyników było następstwem, m.in. wzrostu w latach 2016-2018 średnich cen węgla o 23% oraz wzrostu opłat za emisję CO2 o 65%, spowodowanego rosnącymi cenami uprawnień do jego emisji, które to koszty w szczególności w 2018 r. stanowiły duże obciążenie dla producentów energii. Łączny udział obu tych kosztów, w kosztach wytworzonej energii, wzrósł z 55,9% w 2016 r. do 60,7% w 2018 r.

Słaby jakościowo węgiel krajowy - skutki

"Organizacja zaopatrzenia w węgiel producentów energii zapewniała korzystne ceny zakupu, natomiast jej minusem było niepełne dostosowanie parametrów kupowanego węgla do potrzeb konkretnych instalacji wytwórczych. Wprawdzie, kontraktowany węgiel z reguły spełniał wymagania jakościowe w zakresie jego podstawowych parametrów, określonych w instrukcjach eksploatacji instalacji kotłowych, to niejednokrotnie jednak nie odpowiadał on oczekiwanym przez producentów energii parametrom węgla, które optymalizowałyby także koszty produkcji energii (np. poprzez ograniczanie kosztów awarii i remontów)." czytamy w raporcie.

Jednocześnie tylko czterech z siedmiu kontrolowanych wytwórców energii, określiło dodatkowo optymalne parametry węgla, tj. takie ich oczekiwane parametry fizykochemiczne, które poza spełnianiem wymagań granicznych - określonych przez producentów instalacji kotłowych, optymalizowałyby także koszty produkcji energii.

"Wykorzystywanie węgla o właściwościach fizykochemicznych odbiegających od optymalnych wiązało się czasem z koniecznością jego przygotowania do bezpiecznego składowania i spalania, bądź prowadziło do zakłóceń pracy instalacji wytwórczych, a także ponoszenia przez producentów energii dodatkowych kosztów związanych z awariami."

Przyczyny wzrostu importu węgla

NIK wskazuje, że w kontrolowanych latach (2017-2018) ceny krajowego węgla energetycznego były znacząco niższe od węgla importowanego. Sytuacja ta zmieniła się w 2019 r., w którym na rynku międzynarodowym wystąpiły wysokie spadki cen węgla. Sprawiło to, że około I kwartału 2019 r. ceny te zrównały się, a w okresie od II do IV kw. 2019 r. ceny węgla z importu utrzymywały się na poziomie niższym o ok. 20-40% od cen węgla krajowego. Obniżenie cen węgla z importu w 2019 r. utrwaliło trendy spadku produkcji i sprzedaży węgla krajowego (wykres poniżej).

Wzrostowi cen węgla krajowego w latach 2017-2018 towarzyszył wzrost importu węgla - jakkolwiek energetyka zawodowa nie była jego głównym odbiorcą, bowiem udział tego węgla w pokryciu jej potrzeb był w tych latach niewielki. Import węgla w roku 2019 nadal był wysoki.

Wraz z obniżaniem się konkurencyjności krajowej produkcji energii z węgla kamiennego wzrastał udział importowanej energii elektrycznej w pokrywaniu krajowego zapotrzebowania. Udział ten w kolejnych latach 2016-2019 wynosił odpowiednio: 1,2%, 1,3%, 3,2% i 6,3%.

Marian Banaś, prezes NIK: pod koniec 2019 roku węgiel importowany był tańszy o 20 do 40 proc. od polskiego

Prezes NIK Marian Banaś tłumaczy, że choć kontrola dotyczyła lat 2017 - 2018, to dla pełnego obrazu Izba uwzględniła też aktualną sytuacją na rynku węgla i energii w Polsce.

- Rok 2019 wykracza poza ramy kontroli, jednak w raporcie nie mogliśmy nie zauważyć szybkiego wzrostu importu węgla. Spadek cen na rynkach światowych utrwalił trendy spadku produkcji i sprzedaży węgla krajowego. Pod koniec 2019 roku węgiel importowany był tańszy o 20 do 40 proc. od polskiego. Wysoka cena węgla z polskich kopalń w połączeniu z powiązaniami kapitałowymi sektorów energetyki i górnictwa oraz zmiany kierunków światowej polityki energetycznej, to ryzyko wzrostu cen energii elektrycznej, a w dalszej perspektywie pogorszenia konkurencyjności polskiej gospodarki, z kolei duże rożnice pomiędzy cenami energii elektrycznej w Polsce i Europie rodzą ryzyko nadmiernego importu energii.

W ślad za tymi ustaleniami Najwyższa Izba Kontroli sformułowała wniosek do Ministra Aktywów Państwowych o dokonanie i udokumentowanie pogłębionej analizy optymalnego modelu zaopatrzenia polskich producentów energii elektrycznej w węgiel kamienny – w perspektywie przewidywanego okresu wykorzystywania węgla do tej produkcji, w tym opracowanie analizy zasadności ekonomicznej zaopatrzenia, opartego na powiązaniach kapitałowych krajowych sektorów energetyki i górnictwa.

NIK w swojej kontroli doszedł do tych samych wniosków, co think tank Ember, który wykazał, że przez ceny węgla Polska ma najdroższą energię w Unii Europejskiej.